Республикаҕа эрэ буолбакка, бүтүн Союзка көмүһү хостуурга инники күөҥҥэ сылдьар комбинаттааҕынан биллэр Саха сирин хотутугар баар Тэҥкэли оройуонун райкомун бастакы секретарыгар Мэндэ Семенович Кэрэмээһэпкэ обкомтан телефоннаан көмүһү туттарыы кыбартааллааҕы былаанын хайаан да толороллоругар сорудахтыыллар. Секретарь бары бириискэлэр үлэлэрин былааны толорор дьаһалларын болҕомтотугар тута сылдьар буолан, Чагдатааҕы бириискэҕэ көмүс разведка сабаҕалааһыныттан лаппа аҕыйаҕа иэдэппитэ. Ити курдук бары бириискэлэр үлэлэрин хаамыытын тэтимирдэн биэрдэхтэринэ 2-3% көмүһү эбии биэриэххэ сөп эбит эрээри, ол кыра көрдөрүүлэр балаһыанньаны быыһаабаттара чахчы. Саамай аччыгыйа 10-15% наада этэ. Сүбэлэһии буолбутугар урут биир былаан туолбатах сылыгар баай көмүстээх Оҥхойдооҕу булан, онно геологтар партияларын чугаһаппакка, былаан эрэ толорор кыһалҕа тирээтэҕинэ старателлар биригээдэлэрин кылгас кэмҥэ быраҕан, кыһалҕаланнахха эрэ туттуллар ампаар кэриэтэ буолбут этэ ол Оҥхойдоох.
Ааһар самосвалынан көмүс сууйан көрөр романтикаҕа ылларан, МГУ географическай факультетын студена Максим Белов сайыҥҥы каникулун кэмигэр амарах санаалах тетя Нюра көмөтүнэн Н. Е. Журба старателларын биригээдэтигэр рабочайынан үлэҕэ киирэр. Быйыл Арыылаахха онус кылааһы бүтэрбит Чаара Аллахинова Дьэҥкиргэ эһэлээх эбэтигэр кэлэн, төрөөрү сылдьар ынахтара сүтэн хаалбытын көрдүү сылдьан, айылҕаны көрө сылдьар Максимы көрсө түһэн Алеша Поповичка майгыннатар.
Райсовет исполкомун председатөлэ П. О. Лось оройуону кэрийэ сылдьан, соторутааҕыта “Арыылаах” совхоз кэскилин дьүүллэһиигэ ахтыллыбатах, олох саҥа тутуллубут көмүс сууйар база баарын соһуйа көрөр. Совхозтан көҥүллэппиттэрин ким да истэ илик. Совхоз партийнай тэрилтэтин секретара совхоз учаастага буолуохтаах Дьэҥкиргэ көмүс сууйуута саҕаланна дуо – диэн айдаарбытыгар: “Оннук уураах тахса илик” – диэн куотунар. Кытыйа алааска эбэтин аахха кэлэ сылдьар Чаара, эһэтэ Дарханы кытта кэпсэтэн билбитинэн, манна сотору олох сайдан бардаҕына улахан бөһүөлэх тутуллуохтааҕын билэн, быйыл Якутскайга быраас үөрэҕигэр киирэр былааннаах, онтон манна эргиллэн кэлэн дьону эмтиир үлэһит буолуон баҕарар. Ону баара эһэтинээн Дьэҥкир үрүйэ кытыытынан сылдьан Харгылаах көмүсчүттэрэ кирдээх ууларыттан сүһүрэн өлбүт балыктар өрөҕөлөрө туртаһан устан иһэллэрин көрөн, көмүсчүттэр айылҕа баайын харыстыыр дьаһаллары тутуспакка үлэлииллэриттэн үрэх эрэ буолбакка айылҕа барыта буомурарыттан хараастан кыыс оройуон хаһыатыгар суруйар. Туһаныллыбыт сири рекультивациялыыр правительственнай сокуон баар буолбат дуо?
Комбинат директора М. Я. Зорин, манна өссө сэрии иннинэ инженерынан ананан кэлэн, бу оройуон көмүһүн промышленноһын дьаһайар киһини, кырдьаҕас дьон “Таас Суорун” диэн ааттыыр киһилэрэ лоскуй кумааҕыны тэлимнэтэ -тэлимнэтэ: “Харгылар, Туруйалаахтар” иккиэн баһаам көмүһү сууйбуттарыттан сылыктаатахха, Дьэҥкиргэ өлгөм көмүс баһаам сири тайаан сытар” - диэн үөрүүтүн үллэстэр. Былааны толорууну Дьэҥкир абыраабытын бэлиэтиир. Ол эрээри, исполком Дьэҥкиртэн сири комбинакка биэрэ илигин быһыытынан, итиннэ көмүс хостоноро көҥүллэнэ илигэ.
Максим үлэлиир полигонуттан Чаараны көрсө баран иһэн соҕотоҕун сылдьар эһэ оҕотун таптыы көрөн үлбүрүйэн аһатар санаа ылынан күн аайы ас аҕалан аһатан бодьуустаһар. Ону баара, киһиттэн куттаммат буола үөрэммит кыыл оҕото полигоҥҥа чугаһаабытын, бултуурунан үлүһүйэ оонньуур Виктор Тетерин өлөрөн кэбиһэр. Бу быһыытын буруй туттар, кыбыстар санаата суох киһи аны кубалар уйаламмыт сирдэрин булан сымыыт баттыы олорор кубаны ураҕаһынан куластанан үргүтэр. Ол күн Чааралаах Максим Чокур хайа үрдүгэр туран икки кубалар олохсуйан испит күөллэрин үстэ эргийэ көтөн баран, аны манна төннүбэттии хоту диэки көтө турбуттарын көрөн Чаара: “Барымаҥ даа, кубалар” - диэн ытамньыйа көрөн хаалар.
Чаара суругун оройуон хаһыатын суруналыыһа Сахаайа тутан баран Дьэҥкиргэ командировкаҕа сылдьан көмүсчүттэр хайдах үлэлииллэрин билсиһэр уонна “Өрүһүйэ охсуоҕуҥ, Дьэҥкири!” диэн ыстатыйа суруйан куоракка “Социалистическая Якутия” хаһыакка ыытар. Геохимическай лаборатория аналиһа көрдөрөрүнэн үрэх уутугар ПДК- та нуорматтан хас да бүк үрдүк эбит. Онон, Таастаах, полигонугар ууну хачайдыыр насостарын пломбалаан кэбиһэллэр.
Исполком мунньаҕар көмүс сууйуутугар айылҕаны харыстыыр ньымалары туттан үлэлиир туһунан киэҥ кэпсэтиилээх мунньах буолуохтааҕа соругун ситиспэт. Тэрээһинэ табыллыбатах мунньах диэн сыана быһыллан уота – күөһэ суохтук ааһар. Райком секретара этэринэн, балыктар өлүүлэрин уонна үрэххэ кирдээх уу түһэрин туоратарга сөптөөх миэрэлэр ылыныллыбыттар. Уу тохтор сирин сөптөөхтүк оҥостубуттарынан пломбалары устубуттар. Дьэҥкиргэ көмүс көстүбүтэ биллэр эрээри, саппааһа төһөтө биллэ илигинэн көмүһү хостуур учаастак көмүсчүттэр комбинаттарыгар туттарылла илик.
Айдаардаах тыа быыһыгар сөбүлээн кутаа оттон сынньанар ырааһыйаларыгар көрдүгэннээн уот туран, Кытыйа алааска киирэн, олохтоохторго куттал суоһуур. Бу кэмҥэ Максим түбэһэ түһэн кэлэн, Намылҕа эмээхсини уонна Чаараны дьиэлэриттэн таһаартаан баран үлэтигэр тиийэн, санитарнай авиация быраастарын ыҥыттаран төннөн кэлэн, өр кэтэһиннэрэн баран кэлбит вертолекка ыарахан туруктаах эмсэҕэлээбиттэри киллэттэрэн балыыһаҕа илдьэллэр. Онно кини эмтээччилэр быыстарыгар сылдьан Чаара палататын ааныттан арахпат. Нөҥүө күнүгэр кыыс кинини ыҥырбытыгар киирбитигэр Чаара:”Максим, көр, кубалар көттүлэр” – диэбитин истэн:”Чаара, кубалар төннүөхтэрэ” – диэн уоскута турбута.

Кинигэ ис хоһоонун кэпсээтэ Альбина Иванова