Ампаар уҥуох кистэлэҥэ
Обложка

Ампаар уҥуох кистэлэҥэ

Дьокуускай

Сайдам

2014

94 с.

Краткое содержание

Ампаар уҥуох кистэлэҥэ

Уончалаах кыыс Тайыыс ийэтэ хоргуйан өлбүтүн кэннэ суос-соҕотоҕун хаалар. Ийэтэ эрдэттэн эппитинэн кини эдьиийин ампаар уҥуоҕар тиийэн хонуохтаах. Эдьиий уҥуоҕа бааһынаттан чугас, ойуур саҕатыгар турар. Тайыыс ийэтэ тулаайах хаалан баран аҕатын балтыгар сылдьыбыт буолан кыыһыгар эдьиийдэрэ куруук араҥаччылыы, харыстыы сылдьарын туһунан кэпсиир эбит. Онон кыыс ампаар уҥуохха доҕор буолар эдьиийдээх курдук куттаммакка хонор буолар. Ийэтэ үөрэппитинэн дьонтон саһан бааһынаттан бурдук кылыһын ичигэстээн сиир, көҥүс уутун иһэр. Ол курдук сылдьан биирдэ чугас оҕолор кэпсэтэр саҥаларын истэр. Ампаар уҥуох аанын аһыах курдук буолан истэхтэринэ эмискэ суор хаһыытаан көппүтүтттэн куттанан куотан хаалаллар. Күһүн буолан тымныйан, хараҥаран барар. Тайыыс Харыйа Күөллээххэ ханнык ыалга барарын туһунан санааҕа ыллара сырыттаҕына түһээн Дьөгүөссэлээххэ диэн эдьиийин саҥатын истэр. Дьөгүөссэ диэн Тайыыс аҕатын кытта бииргэ мас кэрдиитигэр үлэлээбит киһи, билигин холкуос туруу үлэһитэ.
Биир киэһэ түөрт уол оҕолоох Дьөгүөссэлээх Борускуо дьиэлэригэр кыыс оҕо хоноһолоннулар. Тайыыс ийэтэ Арыппыаны, мааны ыал иитийэх кыыстарын доҕордуу Дьөгүөссэ уонна Кирилэ иккиэн сөбүлээбиттэр эбит. Кэлин Кирилэ Арыппыаны кэргэн ылбыт, аны кинилэр кыыстарын Тайыыһы Дьөгүөссэ дьылҕа хаан ыйааҕынан киһи гыныахтаах.
Кыһын кэлэн кыстык хаар түһэ турар. Дьөгүөссэлээх өрүһү туораан таһаҕас тиэйэ оройуон киинигэр киирбиттэрэ. Кэлиэхтээх кэмнэригэр төннүбэккэ дьоно ыксаан сырыттылар. Арай Тайыыс холку, элбэхтик саҥарбат бэйэтэ дьоммут ууга түһэн баран өрүһүммүттэрэ, сотору тиийэн кэлиэхтэрэ диэн дьонун соһуталыыр. Кини маны хантан билбитин быһаарар кыаҕа суох. Бу түгэнтэн ыла Дьөгүөссэ туох буолла да улахан киһиттэн курдук Тайыыстан ыйытар буолар. Оттон кыыс дьонун сотору-сотору түһээн көрөр буолан наһаа суохтаан тулаайахсыйбат.
Ыал улахан уола Дайыыл үөрэҕиттэн уһун өрөбүлүгэр дьиэтигэр тахсар. Ып-ырааһынан көрбүт кэрэ дьүһүннээх кыыһы уол дьиктиргии, сонурҕуу көрөр. Тайыыс ийэтигэр көмөлөһөрө элбэх эбит. Дьоно сэргэхсийбиттэрин көрөн уол дьиэтиттэн чэпчэкитик үөрэҕэр төннөр.
Сайын кураан буолан нэһилиэктэн чугас өрт уота турар. Харыйа Күрүөлээх ыаллара дьону, сүөһүлэри көһөрүҥ диэн суһал дьаһал ылаллар. Арай Тайыыстаах Боруонньа уол ынахтарын көрдүү баран суохтар. Дьөгүөссэлээх оҕолору кэтэһэ сатаан баран уот субу тиийэн кэлбитигэр ыксаан бэйэлэрэ куотан өрүс уҥуор туорууллар. Дьөгүөссэ хас да киһини кытта бэтэрээ кытылга хаалан тугу да гыныахтарын булбаттар. Онтон айаҕалыы сатаан ойуун көмүллэ сытар уҥуоҕар баран көрдөһөн көрөллөр. Сотору буолаат этиҥ ньиргиэрэ күүһүрэн күүтүүлээх ардахтара дьэ тоҕо баран түүнү быһа курулаччы кутар. Сарсыарда тиийэн көрбүттэрэ өрт уота бурдуктаах бааһынаны таарыйбакка ааспыт, арай Тайыыстаах Боруонньа туох да буолбатаҕын курдук сүппүт сүөһүлэрин таһыгар бу тураллар эбит.
Хас да сыл ааһан дьон оннуларын-туойдарын дьэ булаллар. Алдьархайдаах уот кэмигэр Тайыыстаах эдьиий уҥуоҕар хонон турбуттарын Боруонньаҕа кимиэхэ эмэ кэпсиирин булгуччулаахтык боппута. Боруонньа уол эдьиийин тылын истэ үөрэммитэ кэлин бэйэтин олоҕор туһалаабыта. Устудьуоннуу сылдьан табаарыстарын кытта куодуруһан арыгылыыр буолбута. Кэргэннэнэн да баран тохтооботоҕор дьахтара үүрэн кэбиспитэ. Онон дойдутугар эдьиийигэр төннөн, өйдөнөн, арыгытын быраҕан дьэ киһилии ыал буолан олорбута. Ити кэлин этэ.
Тайыыс Дайыыл үөрэҕиттэн кэллэҕинэ барыларын кытта тэҥҥэ үөрсэр. Дайыыл үс сылга аармыйаҕа сулууспалыы барбытыгар наһаа хомойор. Дьөгүөссэ Дайыыллаах Тайыыс бэйэ-бэйэлэригэр ураты сыһыаннаахтарын бэлиэтии көрөн оҕолор холбоһоллоругар бигэ эрэллээх сылдьар.
Дьыл-хонук ааһан Дайыыллаах Тайыыс аҕыс оҕолоноллор. Оҕолоро араас куоракка тиийэн үөрэнэн бары үөрэхтээх дьон буолбуттара. Тайыыс Дайыыла өлбүтүн кэннэ оҕолоругар буолбакка дойдутугар Боруонньалаахха хаалбыта.
Кырдьа барбыт Тайыыс Боруонньалыын сири-дойдуну көрө сиэннэрин кытта баран иһэллэр. Боруонньа бу иһэн эдьиийэ Тайыыс кинилэри булуон иннинэ ампаар уҥуохха олорбутун кэлин билбитэ. Эдьиийэ өллөҕүнэ ампаар уҥуох кистэлэҥэ кинини кытта барсыахтааҕын Боруонньа дьэҥкэтик өйдөөбүтэ...

“Олоҕуҥ иннигэр...”

Ларгий история учууталын идэтин баһылаан ыраах оройуон оскуолатыгар ананан барар. Уопсай дьиэҕэ кыра хос биэрбиттэрин оҥостон олорор. Оскуолаҕа киниэхэ 9 кылааһы туттараллар. Сылы быһа элбэх уруокка сырытта да, бу диэн тугу да туһаммата. Саҥа дьыл чугаһаан предметниктар учууталыскайга оҕолору үҥсэн сүгүн сырытыннарбат буоллулар. Төһө да кэпсэтэ сатаабытын үрдүнэн тоҕус оҕо иккилэннэ. Кыра кылаастан ким да кыайан үөрэппэтэх оҕолорун киниэхэ сүктэрбиттэрин Ларгий дьэ өйдүүр. Саабыс педсовекка кылаас салайааччыта ситэри үлэлээбэтэҕин, сыл иккис аҥаарыгар күүһүн барытын уурарыгар сорудахтыыр. Педсовет ыйбытын толорон үлэ бөҕөтүн ыытар, олохтоохтук ырытан толкуйдуур буолар. Иккис үөрэх дьылыгар уопутуран оҕоҕо иккини туруорбут учууталтан бэйэтиттэн ыйытар буолар. Сыл бастакы аҥаарын түмүктүүр мунньахха Ларгий туран иккини туруорбут учууталлары бэйэлэрин кириитикэлээбитэ. Саабыс Николай Никифорович дэлби сэмэлээн, эбии дириэктэр мөҕөттөөн учууталлар саҥата суох бардылар. Полугодие түмүгүнэн икки оҕо эрэ ситиспэтэҕиттэн саабыс улаханнык астыммыта. Ларгийга дьон сыһыана тосту уларыйан, кинини комсомол сэкирэтээринэн тала охсубуттара. Райкомол үлэһиттэрэ кинитэ суох сатаммат буолбуттара. Ол курдук кини дьону кытта сатаан кэпсэтэрэ, тэрийэр, көҕүлүүр дьоҕурдааҕа. Үөрэппит кылааһын оҕолоро бары оскуоланы этэҥҥэ бүтэрэн аттестат ылан тарҕаспыттара. Оттон Ларгий уоппускатыгар куоракка эдьиийигэр Арыппыанаҕа барбыта.
Тастыҥ эдьиийэ Эльза төрөөбүт күнүгэр Юля диэн кырасыабай кыыһы көрөн олус таптыыр. Дойдутугар тиийэн да баран кинини эрэ саныыр буолан хаалар. Ол сылдьан райкомол биир ыйдаах кууруска ыытан ох курдук оҥостон куоракка тиийэр. Эльзаҕа тиийэн көрдөспүтүгэр Юляны дьиэтигэр ыҥыран уолу кытта көрүһүннэрэр. Юляны горисполкомҥа үлэлии сырыттаҕына түөрт уончалаах кэргэннээх киһи иирдибит эбит. Тэҥнээн көрдөххө Ларгий хачаайыта, уҥуоҕунан намыһаҕа ол киһиэхэ тиийбэт курдук.
Сотору кэминэн райком систиэмэтэ ыһыллан дьон олоҕо тосту уларыйбыта. Ларгий үс үлэһиттээх архыып тойоно буолбута. Кини кылгас кэм иһигэр аспирантураны бүтэрэн кандидатскайын көмүскээбитэ, үүнэр кыахтаах эдэр учуонай аатырбыта. Бөһүөлэк киинигэр турар кыбартыыраҕа тиксибитэ. Куоракка кэллэр эрэ Юляны көрсө сатыыра, кыыс ол киһититтэн араҕар санаата суоҕа. Ол эрээри Ларгийга эрэл кыыма умуллубатаҕа...

Өҥүрүк куйаас

Баара-суоҕа алта уонча дьиэлээх чөкө саха дэриэбинэтигэр устудьуон тутуу этэрээтин оҕолоро балыыһа тута кэлэллэр. Кинилэри ыраах турар эргэ кулууп дьиэҕэ олохтууллар. Идалаах Аня диэн ас астыыр кыргыттарга Лэҥкэ Мэхээлэ оҕонньор биэдэрэ кэриҥэ собо кэһиилээх таарыйан ааһар. Астына аһаан баран оҕонньортон балык атыылаһарга кэпсэтиэх буолаллар. Матырыйаал бэлэм буолан тутуу көхтөөхтүк саҕаланар. Кыргыттар арай олохтоохтор сиргитин аһата сылдьыҥ дииллэриттэн дьиксинэллэр. Прораб Александр Федоровичтан ыйыппыттара кэлии киһи буолан маннааҕы сири билбэт эбит. Ол иһин Мэхээлэттэн ыйыталаһарга быһаарыналлар. Дьиэлэрин өһүөтүн таһаарбыт малааһыныгар диэн Мэхээлэттэн ураты кими да ыҥырбаттар. Бырааһынньыктааҕы остуолу тэрийэн кыргыттар Мэхээлэ кэпсээнин истэргэ бэлэм олордулар.
Былыр кулуууп оннугар дьиэ турбут үһү. Бастакы ньиэмэс сэриитин саҕана кэргэннии ньиэмэс сыылынайдар олоро сылдьыбыттар. Иккис кыһыныгар кыра уол оҕолоохторо өлөн хаалбыт, онтон утуу-субуу дьоно өлбүттэр. Кэлин аҕыраадаҕа кэлэн оонньуур оҕолортон хас да оҕо өлбүт. Аны туран кулууп тутуллубутун кэннэ тутуу этэрээтэ кэлэн хотон туппуттар. Онно бааар нуучча уола ууга тааһы бырахпыт курдук сүтэн хаалбыт. Кулуупка кыра кугас баттахтаах уол көстөн ааһарын көрөллөр эбит.
Биир үтүө күн дьаһалта салайааччыта Петр Прокопьевичка оройуонтан төлөпүөннээн дьикти сорудах биэрэллэр. Германияттан сыылынай ньиэмэстэр көмүллүбүт сирдэрин көрөөрү аймахтара иһэллэрин көрсүөхтээхтэр. Мюнхен олохтооҕо тойон Краузе уонна тылбаасчыта Дитеры кулуупка аҕалаллар. Тиэргэн кытыытыгар үрдүк сири хаһан көрөн кырдьык-хордьук дьоннорун уҥуоҕун булан ылаллар. Бастаан аҕыраадалаан баран кэлин кылабыыһаҕа көмүөх буолаллар. Күрүө таһыгар туран Краузе оҕо эрдэҕинэ биир уоллуун оонньообутун саныы түһэр. Онтон күрүөнү туораабытыгар эмискэ билигин олорор сиригэр Германияҕа баар буолан хаалбыт эбит. Кэргэнэ буолуохтаах Гретхен диэн кыра кыыһы көрсөн кинини кыыс эбэлээх эһэтэ ииппиттэр. Бу уол хантан баар буолан хаалбытын кыайан быһаарбатахтар.
Эһиилигэр тойон Краузе уола аах кэлэн киһи уҥуоҕун уопсай кылабыыһаҕа көһөрөллөр уонна олохтоох дьонтон көрө-истэ сылдьалларыгар көрдөһөллөр. Тойон Краузе кэргэнэ ыалдьан кэлбэтэх эрээри Мэхээлэ оҕонньорго кэһиитин ыыппытыгар бары да соһуйаллар. Басыылка иһигэр электроннай эр киһи чаһыта, араадьыйа уонна кумааҕыга сууламмыт гольф мээчигэ бааллара. Ити мээнэҕэ буолбатах, кыра сылдьан Мэхээлэ итинник мээчиккэ аһара ымсыырбыттаах эбит, ону киһитэ умнубатах. Мэхээлэ ол туһунан түөһэйбит, эбэтэр буккуллубут диэхтэрэ диэн кимиэхэ да кэпсээбэт.
Быйылгы сайын быйаҥ сайын буолла. Киһи тулуйбат куйааһа. Мэхээлэ тахсан сөрүүн тэрээсэҕэ олорор, сиэбигэр баар мээчигин тутан көрөр. Эмээхсинэ ама буоллаҕына эһиил Краузены кэлэр ини дии саныыр. Сөрүүдүйэ охсубат сөрүүн түүн Мэхээлэ түһээн оҕо эрдэҕинээҕи сүүрбүт-көппүт суолларынан сылдьар быһыылааҕа...

11 чааһа Николай Рерих

Николай Константинович Рерих (1884 - 1947) улуу худуоһунньук, биллиилээх айанньыт, учуонай, суруйааччы быһыытынан биллэр. Кини оҕо сааһыттан илиҥҥи култуураны уонна философияны сэргээн улааппыт. Улаатан баран Орто Азиянан, Тибетынан, Гималайынан уһун-киэҥ экспедицияҕа сылдьыбыт. Уустук сырыылаах айан түмүгүнэн Гималайы үөрэтэр институту төрүттээбитэ. Олоҕун тиһэх күннэригэр дылы Гималай хайатын тэллэҕэр Кулу хочоҕо олохсуйан олорбута. Николай Рерих хоһоонноро аҕыйах эрээри онно кини олоҕун үрдүк сыалын арыйар күлүүһэ, ону тэҥэ айар үлэтин сүрүн ис хоһооно киирбиттэр. Индия поэзиятын билэр дьон этиитинэн Рабиндранат Тагор хоһоонноругар чугастар. Рерих кинигэтин Улуу Учуутал Мориа аатынан “Мориа сибэккилэрэ” диэн ааттаабыт.
Салгыы 1988 сыллаахха тахсыбыт Николай Рерих “Цветы Мории” диэн кинигэтиттэн сорох хоһоонноро тылбаастаммыттар.

Васильева Е.Ф. “Ампаар уҥуох кистэлэҥэ” кинигэтигэр кэпсээннэр уонна иккис чааһыгар Н. Рерих хоһооннорун тылбаастара киирбиттэр.

Кинигэ ис хоһоонун кылгастык кэпсээтэ ведущай библиограф Илларионова Саргылана СӨ Национальнай библиотеката. Оҕо ааҕар киинэ

Васильева, Евдокия Федоровна.
Ампаар уҥуох кистэлэҥэ / Евдокия Васильева. - Дьокуускай : Сайдам, 2014. - 93, [1] с.

Чтение документа возможно  в помещении библиотеки

Вам будет интересно