Далан “Аар тайҕам суугуна” диэн айымньыта 1980 сыллаахха “Сибиир билиҥҥи сэһэнэ” диэн серияҕа бэчээттэнэн тахсыбыта. Бу сэһэн төрөөбүт дойдуга уонна айылҕаҕа сыһыаны, тулалыыр эйгэни харыстааһыны көрдөрөр. Сэһэн Өлүөсэ диэн эдэр учуутал киһи аатыттан кэпсэнэр. Кини Нина диэн маҕаһыыҥҥа бэрэдэбиэһинэн үлэлиир нуучча кэргэннээх, детсадка сылдьар Лена, Ньургун диэн оҕолордоох. Эдэр ыалы кытта куоракка киирэн кыстыыр, кырдьаҕас эбээлэрэ олорсор. Балаайа нууччалыы билбэт буолан кийиитинээн сатаан кэпсэппэт, аны куоракка мунан хаалыам диэн таһырдьа тахсыбат. Хата сиэннэрин кытта бодьуустаһан аралдьыйар. Онон тэһийбэккэ сайылыгар тахса сатаабыта ыраатта. Уоппускаларыгар Өлүөсэ кэргэнин тылыгар киллэрэн, бары дойдуларыгар сайылыкка таҕыстылар. Сайылыкка Мааппа эмээхсин, Балаайа быраата Пуд Ильич кэргэнэ Катялыын көрсөн үөрүү-көтүү бөҕө буоллулар. Сайылыкка тулатынааҕы ыаллара суохтар, дьиэлэр бары өтөхсүйэн тураллар. Эмээхситтэр сайылыкка таҕыстахтарына. сайын аайы манна аймахтар мусталлар эбит.
Пуд Ильич - уойан эрэр аҕамсыйбыт киһи. Кини орто оскуола учуутала, оройуон киинигэр олорор. Кэргэнэ кыра кылаастарга үлэлиир. Екатерина Ивановна - кыра, хатыҥыр, олус түргэн туттуулаах дьахтар. Пуд Ильичтээх үс улахан оҕолоро үлэлии, үөрэнэ ыраах сирдэринэн тарҕаспыттар. Кыралара Сардааҥка дьонун кытта сайылыкка баар. Пуд Ильич үлэлии сылдьар оскуолатын туһунан Өлүөсэҕэ кэпсиир. Саҥа директор оскуолаҕа кэлээт да, Таракаанабы үөрэх чааһын сэбиэдиссэйинэн оҥорбут. Таракаанап директордыын көмөлөөн, Андрей Кузьмич диэн саамай үлэһит учууталларын туоратан кэбиспиттэр. Оскуола юбилейыгар кини туһунан олох да ахтыбатахтар. Андрей Кузьмич пришкольнай учаастагын, биологическай кабинетын, тыыннаах муннугун курдук чугаһынан суоҕа. Өлүөсэ учуутал үлэтин аан бастаан Пуд Ильичтээх оскуолаларыттан саҕалаабыт эбит. Эдэр биолог буолан араас мероприятиялары ыытарга Андрей Кузьмичка элбэхтик сүүрэн-көтөн көмөлөспүт. Андрей Кузьмич оҕолору кыраларыттан айылҕаны таптыырга уонна харыстыырга уһуйар учуутал.
Сайылыкка бары улам дьиэтийэн, тыа олоҕор үөрэнэн истилэр. Биир күн сайылыкка Мааппа сурдьа Лааһар күүлэйдии кэллэ. Кини Халыма биллиилээх булчута буолбут, биэс уончалаах киһи. Хоту олохсуйбута ырааппыт, сыл аайы кэриэтэ күүлэйдии кэлэр эбит. Эр дьон отторун кэбиһэн баран Лааһар кэлбитинэн үрэх баһыгар бултуу барарга сүбэлэстилэр. Лааһар хоту дойдуга хайдах бултуулларын, туох үгэһи тутталларын олус интэриэһинэйдик кэпсиир. Кинилэр Куолума диэн ыраах сытар сиргэ барыах буоллулар. Куораттан саҥа тиийэн кэлбит ырааҕынан аймахтара Бааска кинилэри кытта эмиэ бултуу барыста. Онон кинилэр совхоз управляющайыттан уларсыбыт икки аттарынан ыраах айаҥҥа туруннулар. Аара баран иһэн, аһыах иннинэ, Лааһар тииккэ тиийэн сиэл баайарын уонна уокка ас биэрэрин Бааска сиилии көрөр. Маннык үгэстэр булчуту, көннөрү да дьону айылҕаны харыстааһын тыыныгар иитэрин итэҕэйбэт. Айылҕа былыр-былыргыттан киһи баайа, хасааһа, кыладабыайа. Ону кини харыстыах тустаах. Киһи олоҕо тулатынааҕы айылҕалыын ыкса сибээстээҕин өйдөөбөт киһи эбит. Баран иһэн булчуттар тайаҕы куоттардылар, икки оҕолоох эһэ суолун көрдүлэр. Бааска суостаах кыылтан олох куттаммат курдук туттар-хаптар, оннооҕор урут өлөрбүтүм диэн киһиргиир.
Киэһэлик хонук сирдэригэр кыра булчут үүтээнигэр тиийдилэр. Иһэ барыта бөх буола сытарын хомуйдулар, арыгы бытыылкаларын умуһах хаһан көмтүлэр. Лааһар үүтээҥҥэ сибиэһэй оту тэлгээбитэ, үүтээн иһэ букатын уларыйа түстэ. Булчуттар үгэс быһыытынан уокка ас кээстилэр. Бааска куртаҕа ыарыһах эбит, ону билэр киһитэ эһэ үөһэ оннукка үчүгэй диэн сүбэлээбитин кэпсиир. Өссө ону сибиэһэйдии шприһинэн оботтороллорун туһунан куолулуур. Лааһар эһэни аатын ааттаабакка булка сылдьан мээмигэ, тыатааҕы, бөппөкө дииллэрин Бааска эһэ хайдах өйдүөҕэй диэн олох итэҕэйбэт. Лааһардаах кутаа уот кытыытыгр кэпсэтэр саҥаларыгар уйдаран Өлүөсэ кэргэнэ Нинаны саныы сытта.
Булчуттар сарсыарда туран илин диэки бултуу барыахпыт диэн былааннаннылар. Баран иһэн тыатааҕы сылдьыбыт суолун көрдүлэр. Икки аҥы хайдан Лааһардаах Пуд Ильич күөл куулатын диэки куһу тоһуйа бардылар. Бааска түргэнник хаамар уонна киһини күүппэт идэлээх эбит. Өлүөсэ соҕотоҕун хаалан куттаммыт санаатыгар уот сиэбит тиитин төрдө от быыһыгар эһэ буолан көстүбүтүн Бааскаҕа кэпсээбитигэр киһитэ тохтообокко күллэ. Булчуттар балачча кустаах киэһэ үүтээннэригэр төнүннүлэр. Лааһарга бултааһын диэн тыынар салгына, бэйэтин идэтэ буоллаҕа - үөрбүтэ-хомойбута биллибэт. Саҥата-иҥэтэ суох, сып-сап туттан күөһүн күөстээн барда. Өлүөсэ кустары, улардары үргээн көмөлөстө. Бааска бу аата булт буолуо диэн улаханнык ахсарбат. Бултуу сылдьан булду мыыныллыбатын билэр буоланнар, Бааска этиитэ кулгаахтарын таһынан киирдэ. Бааска саха эрээри хаһан да былыргы кэпсээни интэриэһиргээбэт, былыргы абыычайы билиммэт. Нэһилиэк олоҕун билбэт, билэ да сатаабат киһи.
Бааска кус көрө киирбитин кэннэ бэйэлэрэ хаалан булт аҕыйаан иһэрин, айылҕаны харыстааһын туһунан кэпсэттилэр. Кыылы, үүнээйини элбэтэр туһугар үлэ ыытар наадалааҕын эттилэр. Онно Андрей Кузьмич оскуола оҕолоругар ыытар тэрээһиннэрэ саамай сөптөөҕүн Пуд Ильич кэпсиир. Өлүөсэ пришкольнай учаастакка отоннору үүннэрэр салааны эбэн биэриэххэ диэн этии киллэрбитин Андрей Кузьмич олус сөбүлээбит эбит. Моонньоҕон туһалааҕын өйдөөн оскуола таһыгар үүннэриэхтээх этилэр, онтон салгыы уохтаны уонна дьэдьэни. Өлүөсэ Андрей Кузьмич идеятынан оскуола оҕолоругар курс киллэриэххэ диэн санаалаах сылдьыбыта. Онтон кэргэннэнэн куоракка киирэр буолбутугар Андрей Кузьмич олус хомойбут этэ.
Бааска Пуд Ильиһи олохтон хаалбыт тыа учууталынан ааҕар. Лааһары букатын ахсарбат даҕаны. Оттон Бааска бэйэтэ сир аайы үлэлээбит киһи. Хамнаһа да улахан, олоҕо да интэриэһинэй. Бааска тайаҕы табан бааһырдыбыт аатыран ол киэһэ тутум үрдүү сырытта. Сарсыныгар ол тайаҕы сырса сатаан баран туга да суох үүтээннэригэр төнүннүлэр. Кинилэр улам дьиэтийэн, үүтээннэрин таһыгар сири кэрийэллэр, кустууллар. Биирдэ Бааска Өлүөсэлиин хойуутук үүммүт сугуну ылгыы сырыттылар. Өлүөсэ уохта угун батыһан иһэн эмискэ эһэ турарын көрө биэрдэ. Утарыта көрсөн турбахтаат, эһэтэ эргиллэн аллараа бара турда. Эмискэ от-мас барчаланна, киһи ынчыга иһилиннэ. Өлүөсэ сүүрэн тиийбитэ Бааска эһэлиин туста сылдьаллар эбит. Өлүөсэ эһэ сирэйигэр тирээн ыта сатаата да саата эстибэтэ. Онуоха ыксаан саатын ыстыык курдук тутан эһэ сирэйигэр түстэ. Эһэ куттанан бэрилээт, тыа диэки ыстана сатаата. Арай Бааската эһэ атаҕын ытарчалыы хам тутан соһулла сылдьар эбит. Өлүөсэ ыыт диэн муҥунан хаһыытаабытыгар биирдэ өйдөммүттүү эһэтин атаҕын ыытта. Хата киһитэ бааһырбатах, кыратык таҥаһа алдьаммыт эбит. Арай сирэйэ күп-күөх сугун буолбут. Ону көрөн Өлүөсэ күлэн бөҕө буолла. Эһэ кэлэн түһүө диэн салланнар, бэрт түргэнник үүтээннэригэр төнүннүлэр. Сарсыныгар Бааска ыарытыйабын диэн кустуу барсыбата. Кини кэнникинэн сахалыы олуттаҕастык саҥарара тохтообута, киһилии кэпсэтэргэ үөрэммитэ. Бааска ыарытыйбытын иһин төннөр дьон буоллулар. Тиһэх киэһэлэригэр кутаа таһыгар булт туһунан араас үһүйээннэри, номохтору кэпсэттилэр.
Өлүөсэ Пуд Ильиһи кытта аһаҕастык кэпсэтэн оройуон оскуолатыгар тахсан үлэлээбит киһи диэн саныыра элбээн истэ. Төннөн кэлэн иһэн аҕатын оҕонньору санаата. Өлбүтүгэр, үлэм хаалыа диэн аҕатын кытта бырастыылаһа да бара сылдьыбатах эбит. Оттон Нина аҕата өлбүтүгэр, оннооҕор соҕуруу барса сылдьыбыт. Нинаҕа аҕатыгар бырастыылаһа барбатаҕын кэпсээбитигэр истэн наһаа сөхпүт.
Сайылыктарыгар эрдэ төннөн, дьонноро үөрэ-көтө тоһуйдулар. Бааска ыксыыбын диэн чэйдэспэккэ да баран хаалла. Нина кэргэнэ суоҕар моонньоҕон хомуйан уура сытарын көрдөрдө, сарсыныгар тыаҕа сир аһыгар бииргэ тахсыах буоллулар. Киэһэ аһыы олорон, Пуд Ильич Өлүөсэ эһэҕэ түбэспитин бэрт омуннаахтык кэпсээтэ. Оттон эмээхситтэр Нина соҕотоҕун тыаҕа тахсан муна сыспытыгар долгуйбуттарын эттилэр. Нина сайылыгы сөбүлээн эһиил оҕолору эрдэ ыытан, бэйэбит эмиэ кэлиэхпит диэн эмээхситтэри үөртэ.
Пуд Ильич Андрей Кузьмиһы хайдах көмүскүүр туһунан Өлүөсэлиин кэпсэттилэр. Өлүөсэ Андрей Кузьмич курдук харса суох үлэлиэн баҕарар. Сатаннаҕына оройуон оскуолатыгар тахсан төрөөбүт айылҕа туһугар туруулаһан үлэлиэххэ диэн саныыр. Өлүөсэ Ниналыын , оҕолорун илдьэ аҕаларын уҥуоҕар бардылар. Үп-харчы, бириэмэ да көстүмүнэ аҕатын уҥуоҕа эргийиллэ илигэ. Нина оҕолор үргээбит сибэккилэрин аҕаларын уҥуоҕар уурда уонна булгуччу эргийэн кэбиһиэххэ диэн быһаарыытыгар, Өлүөсэ үөрүүнэн сөбүлэстэ.
Далан “Аар тайҕам суугуна” диэн айымньытыгар сахалыы сиэр-туом, булт үгэһэ, киһи айылҕаҕа сыһыана көстөр. Бу айымньы тулалыыр эйгэни харыстааһын уонна айылҕа баайын табыгастаахтык туһаныы сытыы боппуруостарыгар анаммыт.

Кинигэ ис хоһоонун кылгастык кэпсээтэ ведущай библиограф Илларионова Саргылана СӨ Национальнай библиотеката. Оҕо ааҕар киинэ