Тэмэччиин-Хаан икки түмэн сэриилэрэ арҕаа аастылар. Сэрэйдэххэ Мэркиттэр уонна Найманнар суолларын хайдылар. Тэмэччиини Чыҥыс-Хаанынан билиммиттэригэр, тустаахтарга ордук табыгастааҕынан, Дьамыыханы Кур-Хаан оҥорбуттара. Дьамыыха соҕотох кэргэнэ, Ача Хотун-Хаан оҕолонор дьолго тиксибэккэ сааһа ааһан эрэриттэн санаарҕыырын аһына көрөртөн атын суох. Кур-Хаан былырыын Найманнартан арахсан кэлэн баран сүтэн хаалар.
Татаардар өр сыллар тухары кэйээргэ тэҥэ суох кыахтаахтык бары уустары баһыйан-дьаһайан олорбуттара. Кинилэр Алтан-Хааны кытары биир тылы буланнар олохсуйбут олоҕу аймааччылары көрөөччү-истээччи буолбуттарынан үгүс уустары кытта өскө киирбиттэрэ. Экэ-Дьэрэн уола Уһуйдаах, Уһуйхан бииргэ төрөөбүт убайдара Тайман Баатыр Татаардар холбоһуктаах сэриилэрин тойоно этэ. Киниэхэ Алчы-Татаардар Хабыр-Хааннарын кыыһын Уйгу-Хотуну кэргэн биэрбиттэрэ. Холбоспуттарын нөҥүө сылыгар уолламмыттарын Эллэй диэн ааттаабыттара. Экэ-Дьэрэн икки кыыһа иккиэн Хотун-Хаан буолбуттарын кэннэ Татаар уустарыгар барыларыгар бас-көс киһи буолан хаалбыта.
Дьардьыраат ууһуттан соҕотох Кур-Хаан Дьамыыха бэйэтин ууһун бастыҥ кэккэҕэ таһааран, үрдүк олбоххо олордон чулуулардыын сэргэһиннэрэн биир эр бэрдэ сылдьарын сылдьыбыта эрээри, арай Айыы Тойон Таҥара төрөтөр оҕону төлкөлөппөтөҕүгэр хом санаатыгар аҕата суох турхаата Дабаан уолга аны уоллуу-аҕалыы сыһыаннаһалларыгар баҕатын этэн, уол сөбүлэҥин ылан баран, уолу хаһан эрэ сылгыһыт уолун Хорчуну андайыгар ыыппыта билигин түмэнэй буолбутун истэн Дабааны Хорчуга ыйан ыытар. Ол кэннэ турхааттарыгар кэлэр-барар сир бараммытынан, кинини ити сылдьар Моҕуолларга туттаралларыгар соруйар.
Хаанарын харабыллыах буолан андаҕардарын кэспит турхааттары Чыҥыс Хаан дьаһалынан бастарын бысталаан кэбиһэллэр. Онтон Хур-Хаан дьылҕатын Үрдүк Дьүүл сэттэ күнү быһа сиһилии үөрэтэн баран, кини бэйэтин көрдөһүүтүн толорон хаан тоҕуута суох Айыы Тойон Таҥара туонатыгар атаарарга диэн быһаараллар уонна уһаппакка бары сиэри тутуһан олоххо киллэрэллэр. Хаан бэйэтин быһар быһаҕаһын Дьамыыханы суохтаан кыылламахтанан эрдэҕинэ хата Уһуйхан барахсан киирэн кэлэн уоскутар.
Таҥыыттар ыраахтааҕылара Лунг-Судургу тула омуктарын хомуйан Моҕуоллары утары сэрии хомуйан эрэрин истэн баран Хаан быһыыны- майгыны уонна бу дойду сирин ньуурун үөрэтэн көрөн баран бастаан өстөөхтөрүн аттаах сэриитин, онтон үгүс нүкэрдэрдээх сатыы сэриини эмиэ дьаһайан кэбиһэн баран, аны хас эмит үйэ тухары иннинэн сирэйдээххэ бэриммэтэх килиэ таас Лигили кириэпэһин ылбыттарын туһунан сурах Таҥыыт сирин-дойдутун соҕотохто тилийэ көппүтэ. Ону истэн баран Алаһа -Хайа хоонньугар бүкпүт Таҥыыттар Ыраахтааҕылара Луҥ-Судургу толору сэбин иилиммит курун уонна бэргэһэтин кытары маннык диэн илдьит ыыппыт:”Алаһа дьиэбин алдьатыма, бар дьоммун ыһыма. Мин дьонум аны мантан ыла -Эн дьонуҥ, мин баайым – Эн баайыҥ буоллун”. Таҥыыттар – дьоллоох омук. Сир бастыҥын да булан , дойду оҥостон олорбуттар эбит. Моҕуоллар үгүс уустары мунньан Курултай тэрийэллэр.
Курултайга Илгэ киирэр биир да уус матарылыбакка, чыыннаах-сололоох, бас-көс өттүлэрэ бука бары ыҥырыллыбыттара. Манна кэлбит сүүс сүүрбэ уус баһылыктара бары сүбэнэн биир Улуу Илгэ түмсэргэ быһаарбыттар. Онон Дэлмэ Ил саҥа төгүрүгүн күөрэччи көтөҕөн киирбитин кэннэ саҥа Хаҕаны олбоҕор олордуу туомун толороллор: ол курдук кыһыл көмүс бэргэһэ кэтэрдэн, эмиэ оннук курунан курдаан баран Хаҕаны үрүҥ олбоххо олордон баран, уус баһылыктара боолдьоҕу тула өттүттэн тутан өрө күөрэччи анньан таһаараллар. Ити кэнниттэн Хаҕан анал оҥоһуллубут олбоххо олорунан кэбиһэр. Хаҕан бастакы дьаһалларынан Ил сүрүн тутулун хайысхаларынан түһүмэллэри тэрийэр уонна туспа, тэйиччи сирдэрин сэриитин баһылыктарын анаталыыр.
Татаардарга хаан олбохтоох сэрии сылыгар Тайман Баатыр уола Эллэй тоҕус саастааҕа. Хоту үксүнэн булдунан, балыгынан олорор үгүс уустар баалларыттан ордук кыахтаахтарынан Хоро–Туматтар буолбуттар. Дьууччу тойон хоту аттанар сэрии баһылыгынан ананар. Онно киэҥ сирдэр тайаан сыталларын быһыытынан уонна элбэх уустар бүкпүт буоларын быһыытынан тус–туһунан сэриилэри ыытарга быһаараллар. Дьууччу баһылыктаах уҥа кынат түмэнин Байҕал күөл атаҕын хаҥас өттүнэн арҕаа түһэриэххэ. Онно Ойураат уонна Кыргыс диэн икки улахан, ол кэннэ өссө Бүрээт, Борохот, Урусут, Хапханас, Хаҥхас, Түбэ курдук бытархай уустар бааллар. Оттон Хоро – Туматтар Байхал күөл уҥа өттүн барытын кэриэтин баһылаан олороллор. Онно Борохул баһылыктаах Хорчуну уонна Хордойу ыытарга быһаараллар.
Быйыл саас Арҕас мэҥэнин Хаан бэйэтин сэриитин бөлөҕөр киллэрэн соҕуруу Оҥууттар диэки илдьэ кэлбитэ. Ол эрээри оҥууттарга таарыйбакка эрэ, илин өттүлэринэн халыйан иэдээннээх кумах куйаары туораан Кытай Улуу Эркинигэр ыга кэлэн тохтообуттара. Бу сүнньүнэн үрдүк хайалар кирбээттэрин бата тутуллубут сөҕүмэр сүдү тутууну көрөн бары салыннылар. Таҥараҕа холоонноох модун санаалаах дьоннор бу маннык сүҥкэн тутууга дураһыйалларый?! Кураайы кумах куйаары туоруурга лаппа илиһиннилэр эрээри, син тулустулар. Арҕас икки арбаны илдьэ чугас эргин туох-ханнык сир-уот баарын көрө, үөрэтэ барда. Сураһан көрдөххө хайа да дойду сэриитин дьоно түбэһэ көрбүттэрин барытын тоҕо кэһэн, талбытынан халаан-талаан көҥүл өлөрөн-өһөрөн ааһар хабыр быһыыларын арай былыргы Түүрдэр уонна билиҥҥи Моҕуоллар тутуспаттар.
Дабаан Дьамыыха ырыаларын ыллыырын истэллэрин эдэр сэрииһиттэр буруй тутталлар. Дабааны Арҕаска үөрэттэрэ Хорчу тойон анаан – минээн өрдөөҕүтэ көрдөһөн элэ-была тылын этэн ахан ылларбыта. Арҕас буоллаҕына уолаттары буруйга туруорбатын этэн туран, көннөрү кэпсэтэммит өйдөөх дьоннор өйдөстөхпүт дии- диэн кэбиһэр. Хас да күн Дьаргытай оҕонньор көрдөһүүтүнэн чугас эргин хайалары кэрийдилэр. Оҕонньор таастары чинчийтэлиир. Тимир көрдүүр. Уһааран көрөр. Бу күннэргэ Арҕас оҕонньор уолаттарын эҥин эгэлгэ кыргыһыы көрүҥэр кытыаран, онуоха ким хайдах туттубутун-хаптыбытын көрөн үгүһү көрдө. Ордук киниэхэ анаан – минээн үөрэттэрэ-чинчиттэрэ ыыппыт ыччаттара Чыҥыс-Хаан Бөртө-Хотунтан кыра уола Тулуй бэйэтин уһулуччу дьоҕуурдааҕын көрдөрбүтүттэн олус үөрдэ. Туохха барытыгар сүрдээх сыстаҕас, түргэнник өйдүүр уонна туохха да бытархайга муммакка, өрүү сүнньүн булан, сөптөөх быһаарыныыны ылынан иһэрэ астыннарар. Бу да сырыыга Арҕас хас да уолу уруккуттан кэтээн көрөн баран сэрэхэдэйбитэ хомойуох иһин, эбии бигэргэтилиннэ. Олортон биирдэстэрэ-били Талхайтан мүччү туттарбыт, Мэркииттэри сойуолааһыҥҥа булчут оҕонньору кырбаан буруйдаммыт Марҕай бу да сырыыга ыгымын, баламатын көрдөрдө. Итинник киһи тойон буолара сатаммат.

Кинигэ ис хоһоонун кэпсээтэ Альбина Иванова