Кынаттаах ыралар: роман
Обложка

Кынаттаах ыралар: роман

Якутскай

Саха сиринээҕи кинигэ издательствота

1990

519 с.

Краткое содержание

Народнай суруйааччы В. С. Яковлев – Далан “Кынаттаах ыралар” романыгар сайын аайы хороҕор муостаахтар кыстыгы туоруур отторун бэлэмнээһиҥҥэ бары күүһү уонна болҕомтону ууран үлэ күөстүү оргуйа турар кэмиттэн саҕаланар.
Саха сирин дьоно сэргэтэ тыа хаһаайыстыбатынан дьарыгыран кэлбит үйэлээх үгэстэрдээх буолан, саҥа кэмҥэ, саҥалыы дьаһаныыга ылсан, сүөһүттэн ылар бородууксуйаны саҥа таһымҥа таһаарыы соруктарын ситиһэр араас ньымаларын уонна тэрээһиннэрин туһунан сэһэргиир кинигэни кытта билсиэҕиҥ.
Ол курдук, “Карл Маркс” совхозка көлө – илии уонна механизированнай звенолар оттооһуҥҥа күрэс былдьаһаллар. Элбэх аттардаах уонна үүнүүлээх алаастарга оттуу сылдьар Марков звенота инники күөҥҥэ сылдьар. Онтон Тулааһынап механизированнай звенота техниката алдьанан бытааран биэрэр. Салгыы ардахтар кэннилэриттэн Тулааһынап механизированнай звенота инчэҕэй оту турбалары туттан кээһэр ньыманы баһылаан былааныгар киирэр. Онтон аны звеньевой Трофим хас да сылы быһа от кээһэр агрегаты тобула сатаабытын Тыа хһаайыстыбатын институтун инженера Мандар Атасыков көмөтүнэн силигин ситэрэн үлэлэтэн, техникалаах дьон биэтэккэ тиийиигэ кыайыылаах буолбуттар. Сыл аайы үгэс буолбут от үлэтин түмүктүүр уонна кыстыкка киириини дьүүллэһэр АПХ республикатааҕы мунньаҕыттан ыла “Трофимов от кээһэр агрегата” диэн техника сэҥээриллэн барар.
Тыа хаһаайыстыбатын научнай – чинчийэр институтун инженера Мандар Атаков биһиги кыһыммыт усулуобуйатыгар хайдах хотоннор сөп түбэһиэхтэрин чинчийэн, атын элбэх бырайыактары билсэн баран, институт конструкторскай бюротун иһинэн сүөһү тутууларыгар аналлаах чопчу сыаллаах (Тыа сиригэр аналлаах тутуу комплекса= нууччалыыта = Специализированный сельский строительный комплекс) ТСАТК программа оҥорбут. Кини бэйэтин идеятын араас инстанцияларга билиһиннэрэр. Онон обком иһинэн тэриллибит эдэр учуонайдар сэбиэттэригэр киирэн бырайыак киэҥ эйгэҕэ тахсан биһирэнэн барар. Онон Тыа хаһаайыстыбатын института(ТХИ) хас да варианнаах таас да, мас да экспериментальнай хотоннору туттарбыттара. Ордук силимнэммит мас конструкциялар биһирэммиттэрэ.
Эмиэ Далбар оройуонун “Баатылы” совхоһун дириэктэрэ Матвей Матвеевич Басагысов промышленнай оройуону кытта быысаһа олорор буолан ыалларын кытта бэркэ бодоруһан ону – маны булара элбэх. Кини атын хаһаайыстыбалар ымсыырар кормоцехтарын туттаран ситиһиитэ сэҥээриигэ сылдьар. Кормоцех тэрилин барытын промышленниктартан ылбыт.
“Карл Маркс” дириэктэрэ Альберт Гурьевич хотоннор кыстыкка бэлэмнэрин кэрийэн көрө сылдьан санаата түһэр. Автопоилкалар дьэбиннирбиттэр, ноһуом таһаарар транспортетдар ыһыллан сыталлар. Кини санаатыгар фермаларга биригээдэнэн бэдэрээт киирэрэ буоллар уларыйыы тахсыан сөп этэ дии саныыр. Бүгүҥҥү туругунан Нэлэгэр отделениетын Лампаарыкытыгар Тыа хаһаайыстыбатын институтун инжерердара тутан биэрбит экспериментальнай сайылыкка баар “Дьулуур” ферматын кыстыыр хотоно бэлэмэ суох турар.
Отнон кыс ортото хотон ууга баран эрэр үһү диэн дьону мунньан субуотунньуктаан хотон уута мунньустар канаватыттан илиилэринэн биэдэрэнэн баһан быыһаабыттара. Ол хотон тымныйан ууну оборор насос акаастаабытыттан тахсыбыт быһылаан эбит.
Ахсынньы тоһуттар тымныылара ааспытын кэннэ, олунньуга аны сайыҥҥы соруктар торумнананан барбыттара. Совхоз парткомун сэкирэтээрэ Вера Дмитриевна биригээдэнэн бэдэрээккэ киллэрэр ньымалары үөрэтэн барбыта. Дьоҥҥо материальнай интэриэс үөскүүрүгэр экономическай үөрэхтээһинтэн элбэҕи билбитэ. Манна кини бэйэтэ эрэ буолбакка, дьонун эмиэ үөрэттэрбитэ. Көлө – илии звенотун салайааччы Кириһээнэбис аны сайын үлэлиэхтээх Нуордаайытыгар биир да массыына да, тыраахтар да сылдьыбат гына күрүө туттарбыт. Билигин манна Марков сылгыһыттара эрэ бааллар. Кини ханна да баран өлөн – охтон биэрбэт эрэбил үлэһит. Сылгылары умсугуйан туран сэҥээрэр биригэдьиир манна аны сылгы базатын туттар санаалааҕын сэҥээрэн иһэн Вера Дмитриевна кинилэри “Дьулуур” ферманы кытта холбоон биригээдэнэн бэдэрээккэ киирэн дуогабар баттаһалларыгар сөбүлэҥ ылар.
Быйыл “Дьулуур” ферма тэриллибитэ 25 сыла буолар эбит. Ыанньыксыттар үбүлүөйдүөхпүт диэн санаалара көтөҕүллэ сырыттаҕына, ферма ынахтара түбүркүлүөстээбиттэр диэн буолар. Иэдээн! Ферма старшайа И.Н. Отоков баҕарар баҕата үүт ыаһыныгар 5000 кирбиини ылыы этэ. Ол хас эмэ сыллардаах туруулаһыыта хаалар кутталламмыта. Эдэр ыанньыксыт кыыс Тоня ийэтэ кэлэн кыыһын дьиэтигэр илдьэ барар санаалааҕа табыллыбатаҕа. Райком сэкэрэтээрэ Николай Степанович бу түбэлтэҕэ совхоз салалтатын буруйдуу саныыр. Былаан эккирэтиһиитин ухханыгар хотон эргэрбитин, сөптөөх кормовой базата суох, уопсайынан, производственнай база эргэриититтэн ыарыы турда диирэ эмиэ оруннаах курдук. Онон райком бюротун уурааҕынан дириэктэргэ уонна партийнай тэрилтэ сэкэрэтээригэр личнай дьыалаларыгар киллэрэн туран кытаанах быыгабар биэрбиттэрэ. Ону таһынан, Нэлэгэр управляющайын Манасытовы, биригэдьиирдэри Соловьеву, Федоровы уураталаан атын дьонунан солбуйарга сорудахтаабыта.
Вера Дмитриевна управляющайынан тутуу үөрэхтээх Виктор Манасытовы туруорсан ылбытын ситиһиинэн аахпыта. Саҥа управляющай кэлбитин сарсыныгар партком уонна дирекция холбоһуктаах мунньахтарыгар Нэлэгэр отделениетын үлэтин саҥардыы туһунан кэпсэтиигэ Манасытов: “Мин куоракка киирэ сылдьан ТХИ сыҥалыы сатыыр хотоннорун бырайыагын аҕаллым. ЧСП манна олоххо киириэҕэ.” – диэн соһуппута.
Аны “Дьулуурдар” биир сарсыарда үлэлэригэр кэлэн старшайдара Иван Николаевич охто сытарын булбуттара. Вера Дмитриевна дьаһалынан суһаллык оройуон балыыһатыгар эмкэ ыыппыттара.
Салгыы Альберт Гурьевич ТХИ -гэ сылдьан үөрэппит учууталын Самойловтыын кэпсэтэн тыа хаһаайыстыбатын хаалыыттан таһаардаҕына, наука таһаарыа диэн биир санааҕа кэлэн хайҕаллаах экпериментальнай сайылыктааҕар өссө ордук экспериментальнай саҥа хотон – комплекс тутуллуохтааҕын туһунан сүбэлэспиттэрэ.
Тыа сиригэр аналлаах тутуу комбината – ТСАТК мас, вермикулит уонна да атын минвата оҥорор сыахтар бииргэ холбоһон үлэлээн хаттык блоктар араас көрүҥнэрин оҥорон таһаараллар. Бу матырыйааллары туһанан көһө сылдьар ПМК нулевой цикл уонна спецмонтаж диэн тус – туспа тутуу кэллэктииптэрэ бэйэ – бэйэлэрин ситэрсэн үлэлиир соруктаахтар. Ол курдук нулевой цикл хотон акылааттарын түһэрэ – түһэрэ баран истэҕинэ, спецмонтажтар ситэрэн тутан бүтэрэн үлэҕэ киллэрэр соруктаах үлэлиэхтээхтэр эбит.
ТХИ дириэктэрэ Смирнов ЧСП программа чэрчитинэн тутуллубут маҥнайгы экспериментальнай тутууну көрө баран иһэр. Бу Нэлэгэр диэн кыра хоннох алааһы, тыһыынчаҕа тиийэ сүөһүгэ аналлаах үс корпустартаах экспериментальнай хотон тутуулара тиирэ киэтээбиттэр. Бу сып – сырдык тутуу икки сүрүн корпустарыгар 200 – түү ынах турар. Поточно – цеховой методынан таҥыллыбыт доильнай аппараттар таҥыллан үлэлии тураллар. Манна сылга биирдии ынахтан 3000 литр үүтү ыыллар. Кормоцехха биирдэ буһарыыга 4 тонна көөнньөрбөнү оҥорор аппараат үлэлиир. Соцкультбыт үлэһиттэр таҥас уларыттар хосторуттан саҕалаан медпункт, сынньанар хос, массажнай, физиотерапевтичесай кабинеттардаах. Онон аныгы үйэҕэ сайдыылаах олох ситиһиилэрин кытта тэҥҥэ хаамсар усулуолбуйалаах, үлэлииргэ табыгастаах уонна саҥалыы тыыннаах ферматын туһунан сэбиэдиссэй Антонина Петровна киэҥ тутта кэпсиир.
Ол курдук обком секретара Тарасовка билиһиннэрбитигэр, үрдүк сололоох тойон сэҥээрбитин биллэрэн баран, сотору кэминэн республикаҕа промышленность киэҥник сайдан ГОК – ТАР, ТПК-лар тэнийэн бардахтарына, онно дьүөрэлии ас – үөл элбиирин наадатыгар бу программаны туһааннаах министерстволар уонна ведомстволар болҕомтоҕо ылалларын курдук дьаһайбыта.

Книгу пересказала Альбина Иванова, библиотекарь 1 категории Национальной библиотеки РС (Я)

Далан
Кынаттаах ыралар : (роман) / Далан. - Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1990. - 517, [2] с.

Войдите в систему, чтобы открыть документ

Материалы по теме
Вам будет интересно