Сэмэн Чакыырап: роман
Обложка

Сэмэн Чакыырап: роман

Дьокуускай

Бичик

1995

360 с.

Краткое содержание

Кинигэ сүрүн дьоруойа Семен Чакыырап 1900 сыллаахха уоллаах кыыс оҕолордоох огдообо дьахтар 32 сааһыгар биллибэккэ – көстүбэккэ сылдьан уол оҕоломмутун, дьон күлүү гынан Уоран диэн ааттыыллара. Бастаан, кыратыгар убайдаах саҥаһыгар олорор эрдэҕинэ, сорукка сылдьан дьонтон атаҕастанан эрэйдэнэрэ. Салаҥ туттуулаах убайа, саатар аҕатын саатынан бултаабат буолан, кумалаан аҥаардаах олоххо олобуттара. Уол бэйэтэ баайдарга хамнаска кэпсэтэн оттоон, үлэлээн, онтон бэйэтэ бултуур буолбутугар сэниэлэнэн барбыттара. Кэлин Сэмэни эдьиийэ ылбытыгар, уол бэйэтин баҕатынан күтүөтүн быраатын батыһа сылдьан, бырааба 4 кылаастах оскуолатыгар үөрэнэр уолтан көрдөһөн, сыыппаралары үөрэтэн, суоттуурга үөрэнэр уонна буукубалары үөрэтэн сахалыы -нууччалыы иҥнибэккэ ааҕар буолар.
Убайдаах саҥаһа ыалдьар буолбуттарыгар, эдьиийэ кинини ийэлэрин дьиэтин Сэмэҥҥэ тиксэрээри, уол көрөн эрэ билэр кыыһын Кэтириинэни кытта кэпсэтэн ыал оҥортуур. Онно бэргэһэлэнии буолбутугар, аҕабыыт метрикэҕэ суруйаары аатын сураспытыгар чуолкайдаһан, ийэтин аҕатыгар иэҕэн, уолу Чакыырап Сэмэн Уйбаанабыс диэн аан бастаан сурукка киллэрбиттэрэ. Онтон сотору буолаат соҕуруу улахан сэрии буолбутугар сахалары сэриигэ ылбаттар, ону мииннэрэ аны Күн Ыраахтааҕы Бүрүстүөлүттэн үүрүллэн былаастар уларыйыылара диэннэр буолуталаан, Сэмэҥҥэ сыһыана суох курдук күннэр – дьыллар ааһан испиттэрэ. Ол быыһыгар “үрүҥнэр”, “кыһыллар” диэн атааннаһыы эмиэ баара. 1919 сыллаахха Совдептар былаастара олохтонно дииллэрин кытта оскуола аһыллыбытыгар учууталынан Уһун Өлөксөй кыыһа Маайыкка учууталлыы кэлбитэ. Сэмэн үөрэниэн олус баҕарар эрээри, сааһа ааспыт буолан, кыра оҕолору кытта үөрэнэрэ табыллыбат. Арай Маайыкка бэйэтэ сөбүлэһэн уолу сарсыардаттан үөрэнэр кыра оҕолор үөрэнэн бүппүттэрин кэннэ, Сэмэни туспа үөрэтэр буолан барбыта.
Кыыс уолу сөбүлүүр, ону ийэтэ олох ылыммат. Аҕата, баай киһи тоҕо эрэ утарбат этэ. Кини билигин Чакыырап курдуктар үйэлэрэ кэллэ диэн билинэр. Бэргэһэтигэр үрүҥ ураанньык тигиилээх аҕа кынна биирдэ, Мухтуйаттан үрэх уҥуорунан “кыһыллар” иһэр сурахтарын истэн, кинилэри бу диэкки туораппат сорудахтаах бырааттарга көмө гына Сэмэни ыытар. Ол түүн кэнниттэн 3 күн тыаҕа саһа сылдьан баран эргиллибитигэр кэргэнин быраата, манна кинилэри сүгүн олордуохтара суоҕун билэн ыраах алааска бүгэ баралларыгар сүбэлиир.
Саха АССР тэриллибитин кэннэ, Сэмэн Чакыырап аны “начальнай оскуолалар учууталларын курсугар” суруйтаран баран оскуолаҕа учууталлар тиийбэттэринэн бастаан оҕолору үөрэтэн баран, аны “Ликбез” арыйан үөрэҕэ суох улахан дьону эмиэ үөрэтэр буолар. Анал дьиэ – уот суоҕунан, урут ыаллар олоро сылдьыбыт дьиэлэрин сөргүтэн, 2 кылаас батар гына оҥостон үөрэхтээһин быстыбакка салҕанар. Аны улуус үөрэҕин салаатынан туруорсан 4 группалаах типовой оскуола тутуутун соруга турбутугар, колхоз тэриллиитин кытта тэҥинэн дьаһаныы буолбутугар, дьону ити икки улахан соруктар тула түмүү үлэтэ үгүс ыарахаттардааҕа. Ол да буоллар Октябрьскай революция 18 сыла туолуутугар, саҥа типовой оскуола аанын аһан үлэлээн барбыта.
Колхозтары тэрийии кэмигэр Сэмэн Чакыырап Толооҥҥо соҕотох коммунист быһыытынан бу үлэҕэ эмиэ санаатын барытын ууран, саҥа олох сайдарын туһугар күүһүн харыстаабакка үлэлиир.
Онтон, Толоон нэһилиэгигэр 12 киһилээх комсомольскай ячейка тэриллиэҕиттэн, эдэрдэр колхозка киирэн ситиһиилээх үлэни көрдөрөллөрүнэн “Кыһыл сулустар” биллэрдик кыаҕыран бараллар. Салгыы олох хаамыытыгар бастакы норуот быыбардара буолуохтарыттан ыла Сэмэн Чакыырап олоҕо тосту уларыйан барар. Бастаан кинини нэһилиэк Сэбиэтигэр чилиэнинэн талбыттара, онтон салгыы улуус Сэбиэтин Ситэриилээх Комитетыгар талан итэҕэллэрин биллэрбиттэрэ.
1936 сыллаахха Сэмэн Уйбаанабыс колхоз ферматын сэбиэдиссэйин Огдооччуйаны кытта ыал буолаллар. Рая диэн кыыстаналлар. Үтүө суобастаах, үрдүк ситиһиилэрдээх, үлэһит, оройуоҥҥа уонна республикаҕа передовиктар түмсүүлэригэр сылдьар дьахтары, Огдоочуйаны, сотору оройуоҥҥа НАСПО председателинэн талаллар. Төһө да сааһырдар уонна түбүктээх үлэ элбэҕин иһин Сэмэн Чакыырап үөрэҕин үрдэтинээри пединститукка кэтэхтэн үөрэнэ сылдьыбыта. 1941 сыллааҕы сайын оскуола үөрэҕэ бүппүтүн кэннэ Дьокуускайга үөрэҕигэр экзаменнарын уонна зачеттарын туттара сырыттаҕына, Аҕа Дойду сэриитэ саҕаламмыта. I Беларусскай фронт маршевай батальонун саллаата Сэмэн Чакыырап Ржев куорат иһин кыргыһыыга улаханнык бааһыран, өр госпитальга сытан баран, 1944 сыллаахха “Бойобуой үтүөтүн иһин” мэтээллээх, икки баттыкка өйөнөн дойдутун булбута. Онтон ыла, 70 сааһын туолан, бэйэтин баҕатынан пенсияҕа тахсыар диэри үчууталлаабыта. Уһун олоҕу олорбут учуутал киһи билбитэ – көрбүтэ элбэх. Семен Иванович өйүгэр – санаатыгар иҥэн хаалбыт олоҕун олуктарын анааран саныыр буолар. Умнубат. Кини, ордук кэнники сылларга буолуталаабыт олох уларыйыыларыгар бэйэтин көрүүлэрин эдэр дьоҥҥо тириэрдэр, өйдөтөр санаатын айымньыт бэрт табыгастаахтык таҥан кинигэҕэ киллэрбитэ айымньы далааһынын кэҥэппит.
С.И. Чакыырап 90 сааһын туолан олорон, бэйэтин дьоллооҕунан ааҕынар. Кини түөһүн таһыгар 62 сыл устатыгар укта сылдьыбыт партийнай билиэтэ дууһатын сылытар. Ити кэнниттэн өр буолбакка нэһилиэгин дьонун үгүстэрин билиигэ кынаттаабыт учуутал инфарктаан олохтон туоруур.

Кинигэ ис хоһоонун кэпсээтэ Альбина Иванова

Якутскай, Николай .
Сэмэн Чакыырап : роман / Николай Якутскай. - Дьокуускай : Бичик, 1995. - 346, [1] с.

Чтение документа возможно  в помещении библиотеки

Материалы по теме
Вам будет интересно