Саха сиригэр алмаас промышленноһа олоҕуран сайдарыгар үлэлэспит дьон дьылҕаларыгар анаммыт айымньы, “Главзолото” салайааччыта Василий Константинович Грачев Уралтан Бүлүү баһыгар биир сөҥөрдөр фабриканы көһөрөн илдьэр сорукка анаммыт тэрээһинин сүнньүнэн кэпсэтииттэн саҕаланар. Саха сиригэр көстүбүт кимберлитовай туруупкаларыттан биирдэстэригэр, Буом туруупкатыгар, Уралмаз биир сөҥөрдөр фабрикатын көһөрөр сорук турарынан, Иван Алексеевич Никешин салайар 17 N-дээх фабриката барара быһаарыллыбыт. Өр сылларга Шуваловскай фабрикаҕа механиктаабыт Иван Никешины былырыын, ити фабрика саҥа тутуллан эрдэҕинэ, начальнигынан ыыппыттара. Дьэ үлэлиэм диэн истэҕинэ, ити баар, аны ыраах Саха сиригэр фабрикатын көһөрөр буолбут.
Онтон “Алданзолото” инженера Валентин Петрович Антонов, бэйэтин дойдутугар көмүс хостуур бириисэкэлэргэ үлэлээбит, сорохторун тэрийсэн салайбыт үөрүйэхтээҕин бэлиэтээн, бу экспедиция начальнигынан анаммыта соһуччута бэрт этэ. Онон, намыһах, суола – ииһэ суох сиргэ табыгастаах платформаны булуу күчүмэҕэйдээх буолуохтааҕа саарбахтаммат этэ. Уралмаз көһөрүллэр фабриката тимир суолунан Лена станцияҕа онтон Лена пароходствотынан Кырдалга тиийэн аны Буомҥа тиийэн таҥыллан кимберлитовай туруупкалартан алмааһы арааран барыахтааҕа.
Кырдалтан Буомҥа диэри картаҕа көстөрүнэн былыргы суол омооно баар.
Валентин Петрович тутуохтаах Свердловскай уобаласка баар Куксинкайдааҕы фабрикатыгар саас тиийэн сабыс саҥа таҥыллан бүтэн эрэ турарын биир күн кэрийэн көрөн баран ол күн “Куксинскайдааҕы 17 N-дээх фабриканы Буом экспедицията тутта” диэн актаҕа илии баттаммыта. Антонов Буомҥа тиийэн Амакинскай экспедиция быстах кэмнээҕи тутууларын көрөн баран атырдьах ыйын ортотугар телеграмма ыытар: ”Көһөрүллэр фабрика бүтэһик агрегаттарын кытта, монтажниктар уонна тутуу үлэһиттэрэ кэллиннэр” диэн. Ону баара, фабрика таһаҕастарын кытта аны 20 тахса сөҥүрдэр фабрика үлэһиттэрэ бытаан товарнай вагоннарынан айаннаан иһэллэр. Осетровоҕа кэлбиттэрэ, таһаҕас барыта турар. Порт начальнига “Эһиги таһаҕаскытыгар пароходство тоннаж биэрбэтэҕэ” дии тоһуйар. Республикатааҕы обком уонна совмин холбоһуктаах быһаарыыларынан, уу сырыытынан аһы уонна суһал наадалаах табаардары ыытар сорудахтаах олороллор эбит.
Онон, Фабрика тэрилин толору тиэммит баарса алтынньы 10 күнүгэр Кырдалга тиийбитэ. Ону тэҥэ манна фабрика таҥыллан үлэлиир буолуор диэри фабрикаҕа үлэлиэхтээх дьону, төттөрү Уралга атаарбыттарын истэн, Иван Никешин сөбүлээбэт. Кэлбит дьон ситэ тутуллан бүтэ илик дьиэҕэ бараллар. Дьиэлэрин бэйэлэрэ ситэ туттан олохсуйан бараллар. Манна Никешин кэргэнэ Анастасия Ивановна үлэһиттэргэ көмө буолан ас астаан, күүстээх үлэҕэ сылдьар дьоннорго төһө кыалларынан көмөлөһө сатыырын көрөн, Валентин Антонов кини кэргэнэ Клавдия Михайловналыын тыл – тылларыгар киирсибэккэ, ыал ийэтэ икки оҕолорунаан Алдаҥҥа хаалбыта, киниэхэ, эмиэ кыһалҕа этэ. Сотору, кыдьымах киирэн эрдэҕинэ, кинилэр иккис баарсалара кэлэн кытылга тиксибитигэр капитан тахсан үс күн иһигэр баарсалары босхолуулларыгар модьуйбутугар ыксал буолар, хата кинилэр дьоллоругар бүтэһик, Осетровоттан Якутскайга тиһэх борохуотунан Перт Ильич Сидоров салалталаах тутар – монтажтыыр биригээдэтэ кэллэ. Икки сменаҕа хайдыһан үлэлии сылдьыбыт дьон саҥа күүс кэлэн эбиллэн, болдьоммут кэмҥэ баарсалар сүөкэнэн бүппүттэрэ. Тутааччылар икки түөртүү хостоох мас дьиэлэри хомуйан тутан барбыттара. Онтон да атын дьиэлэри уонна 8 боксалаах гараж тутуллубуттара. Остуолбалары туруортаан уот ситимин тардыбыттара. Октябрьскай революция 39 сылын туолар үөрүүлээх күнүгэр Буом экспедициятын коллектива хойуу тыа иһигэр электричество уотунан сандаарбыт дьиэлэригэр көрсүбүттэрэ.
Кыһын кэлиитэ Буомҥа барар суол төрдүн ирдэһии буолбута. Урут хаһан эрэ дьаамсыктар сылдьар суолларыттан атын суол баара биллэр. Ол да суол омооно оспута ырааппыт. Буомҥа бастакы барар экспедицияны тэрийии буолбутугар, тыраахтар прицебыгар мас будка туруоран, уматыктарын, саппаас чаастарын тиэнэн ахсынньы 4 күнүгэр Буомҥа диэри 297 км кыһыҥҥы суол оҥоро туруналлар, уонна 10 хонон баран этэҥҥэ төннөн кэлэн фабрика агрегаттара Буому буларыгар суол аһыллар. Бу суолунан кыһын устата шофердар фабрика агрегаттарын Кырдалтан Буомҥа таһан бүтэрэллэр. “Советскай алмаз” трест тэриллэр. Партия ХХ съеһэ алмаз промышленнаһын сайыннарар туһунан былаан ылыммыта олоххо киирэн эрэрин туоһулуура.
Паша Федулов ити сырыы трассатын 105 км баар зимовьеҕа олорор Дороппуун оҕонньор кыыһын Марусяны таптыыр. Кини Буомҥа баран үлэлиэн баҕарар. Экспериментальнай экспедиция быстах кэмҥэ үлэлиирин быһыытынан, кини массыынатын Буомҥа тириэрдиэхтээҕэ. Саас буолан суол алдьанна. Сырыы тохтоото. Ааттыын Буом дэммит куталардаах маар быыһыгар турар баай кимберлитовай туруупка көстүбүт сиригэр массыынанан тиийэр сатаммат буолуохтааҕа. Онтон Пашка Федулов кыһыны быһа сылдьыбыт суолун билэрэ бэрт буолан, сатабыллаах суоппар сааскы суолунан Буомҥа массыынатынан тиийэн идэтин эҥкилэ суох баһылаабытын итэҕэппитэ.
Сөҕүрдэр фабрика тас эркиннэрэ ортолоон эрэрэ. Онтон Главка түһэрбит сорудаҕынан бэс ыйын 10 күнүгэр тутан, монтажтаан бүтэрэн үлэҕэ киллэриэхтээх этилэр.
Агрегаттары суһаллык хомуйуу ньыматын тобулуу буолбутугар, урут, сэрии кэмигэр, заводтары дойду кииниттэн Уралга көһөрөр кэмҥэ, бастаан завод үлэлиир агрегаттарын хомуйан баран, онтон эркиннэрин тутан таһаараллар эбит. Билигин сааскы уу халаана ааһан аны заводу уунан хааччыйар сорук турбутугар, үлэһиттэр бары быһыт тутуутугар турунан ити сорук эмиэ быһаарыллыбыта. “Советскай алмаас” управляющайа кэлэн, манна өлгөм саппаастаах саҥа кимберлитовай туруупкалар баалларынан сибээстээн, Буомҥа кэлин куорат тутуллара чахчы эбит диэн Ленинградтан “Гипрозолото” бырайыактааччылара кэлэн аны 3-4 сылынан манна 15-16 тыһыынча киһи олорор куоратын бырайыактаан эрэллэр. “Эх, Клава, Клава, - диэн ” Валентин кэргэнин кэдэрги кэмэлдьититтэн кэлэйбитэ.
Болдьоммут кэмҥэ, бэс ыйын 1 күнүгэр сарсыарда 9 чааска, фабриканы бастаан нагрузката суох боруобалаан үлэлэтэн көрөллөр. Эбиэттэн киэһэ кимберлиты сууйан көрөллөр. Фабрика агрегаттара эҥкилэ суох үлэлииллэр. Сөҕөрдөр агрегаттар биир кэм көөнньө, оргуйа турар курдуктар.
Дойду араас муннуктарыттан Алмазнайга “Советскай алмаз” тресткэ араас техника, туттар тэриллэр быыстала суох кэлэллэр. Манна үлэлии кэлээччилэр эмиэ элбэхтэр. Буомҥа бастаан геологическай экспедициялар саҕаттан үксэ эр дьон быстахтык олорор усулуобуйаҕа үлэлээбиттэрэ. Аны билигин бөһүөлэк тутуллан, олорор усулуобуйа тупсан барбытыгар кинилэри батыһан кэргэннэрэ эмиэ кэлитэлээн барбыттара. Валентин иккис фабрика осадчицатын Галина Юркованы сөбүлүү көрөр эрээри, кыыс лаппа оҕотугуттан, уонна бэйэтэ кэргэннээҕиттэн, оҕолордооҕуттан туттунар. Кыыс сөбүлүүрүн кистээбэт.
Буом экспедициятын сөҥүрдэр фабриката сорудаҕын түөрт төгүл куоһарбыта. Манна уон тыһыынча киһи олохсуйда. 1959 сыллаахха. Буом эспедициятын “Советскай алмаас” тресткэ холбообуттара. Алмазнай куорат буолбута. Маҥнайгы уонна иккис фабрикалар социалистическай куоталаһыыга сылдьаллар. Иккис фабрика салайаачыта В. П. Антонов туох баар сатабылын, билиитин фабрикатын коллективын иитиигэ, үөрэтиигэ уурар. Дьонун үлэлэрин көрдөрүүлэрэ, быһыылара – майгылара да тупсан иһэр. Фабрика коллектива коммунистическай үлэ предприятиетын үрдүк аатын ылар. Фабрика үрдүнэн кыһыл сулуһу уматаллар. Үлэһиттэр кинилэр тус салайааччыларын Антоновы – дьиҥнээх аламаас -диэн сыана быһа сылдьаллар. Таптыыр Галината кини хоһугар көһөн киирбитэ. Галинаны кытта олорорун дьонтон кистээбэт буолбута. Тапталтан кынаттанан кини сүөм үрдэн, харыс улаатан сылдьар.
Никешин буоллаҕына, Антоновы атахтыыр санаатыгар Клавдия Михайловнаҕа сиһилии, сүнньүнэн кини кэргэнэ Галиналыын сыһыаннарын туһунан сурук ыытар. Онно өссө партия горкомнааҕы комитетыгар үҥсүү түһэрэригэр сүбэлиир.
Горкомҥа Алдантан кэлбит суругу дьүүллэһии буолар. Эҥкилэ суох үтүө үлэһити урукку кэргэниттэн сокуон быһыытынан арахсыбакка сылдьан, атын дьахтары кытта холбоспута партийнайа суох быһыынан ааҕарга диэн дьүүллэһиигэ олорон буруйданааччы кубарыйан барар, сүрэҕин туттуммахтыыр. Бу да олордор кини бэйэтин туһугар туох уураах ылыналларыгар кыһаммат. “Коллектив эрэ аатын киртиппэттэрэ буоллар,” – дии саныыр. Онтон уҥа илиитинэн хаҥас өттүн хам туппутунан фабрикатыгар киирэн үлэлиир остуолугар олордоҕуна, тэрилтэ партийнай секретара киирбитигэр: “Тахсан көр эрэ, сулуспут умайар дуо,” – диэн көрдөһөр. Умайа турар сулуһу эт хараҕынан көрөн киирэн фабрика салайааччытын үөрдэр санаалаах парийнай секретарь, Антонов умса түһэн сытарын булал суһал көмөнү ыҥырар. Инфаркт.
Антонов өлбүтүн нөҥүө күнүгэр “Советскай алмаз” трест коллегията буолар.
Онно Антонов өлбүт күнүгэр 2 N фабрикаҕа декретнай уоппускатыгар бараары сылдьар Галина Юркова 54 карат ыйааһыннаах алмааһын Советскай Союз алмааһын промышленноһын төрүттэспит, “Советскай алмаас трест биир бастыҥ үлэһитэ Валентин Петрович Антонов кэриэһигэр, кини аата үйэттэн – үйэлэргэ сүппэтин бэлиэтээн ”Антонов” диэн аат биэриэҕиҥ диэн быһаараллар.

Кинигэ ис хоһоонун кэпсээтэ Альбина Иванова